EVROPSKI KULTURNI IDENTITET KAO IDENTITET DRUGOSTI (EVROPSKI FILM: 1989−2014)

Abstract

Rad počiva na ideji evropskog kulturnog identiteta, pojma koji se, poslednjih decenija posebno, etablirao kao važno uporište evropske političke zajednice, zajedničkih evropskih vrednosti ali i značajnih drugosti koje uprkos heterogenosti i asimetričnosti prisutnih kultura, zajedno tvore jedinstveni evropski kulturno-istorijski prostor Evrope. Različiti integrativni procesi koji se danas sve intenzivnije odvijaju, doprinose brzoj promeni konstelacija društava i re-konfiguraciji geopolitičkog, socio-ekonomskog i kulturnog ambijenta Evrope, tražeći novo sagledavanje tvorbe evropskog kulturnog identiteta koji nastaje kao rezultat tih različitih kretanja. Medij filma stoga, predstavlja idealnu perspektivu sagledavanja tvorbe evropskog transnacionanog kulturnog identiteta. Pitanje (ne)postojanja evropskog identiteta sagledano je kroz korpus teorija studija filma i medija i drugih, a na primerima dvadeset sedam (27) filmova laureata godišnje nagrade za najbolji evropski film (EFAs), Evropske filmske akademije (EFA), u periodu 1989–2014. godine, čiji su autori, između ostalih, Pedro Almodovar (Pedro Almodovar), Mihael haneke (Michael Haneke), Paolo Sorentino (Paolo Sorrentino), Lars fon Trir (Lars von Trier, i drugi. U ovoj disertaciji, evropski kulturni identitet sagledan je kroz filmske i kinematografske upise, preko kategorija identitetske drugosti, akcentovanih i asimilovanih identiteta, kao i preko elemenata (ko)produkcione drugosti. U istraživanju smo pošli od pretpostavke da filmovi nagrađeni za najbolji evropski fil nagradom EFAs nose elemente narativa interne drugosti, duboko podeljene Evrope, koji učestvuju u konstrukciji evropskog kulturno supra-identiteta u/na filmu kao i da se evropksi kulturni identitet u filmskim ostvarenjima laureata EFAs, gradi kroz dijalog Evrope, odnosno Evropske unije sa nacionalnim kinematografijama. Sa tog polazišta pristupilo se i istraživanju fenomena evropskog kulturnog identiteta drugosti. Cilj istraživanja bio je da se u kontekstu društveno-istorijskih i političkih procesa identifikuju i objasne elementi građenja identiteta kao i da se istakne uloga drugosti u formiranju evropskog kulturnog identiteta. Istraživačka pitanja u vezi sa odnosima međuzavisnosti koje formiraju pojmovi Evropa, identitet, drugost, evropski film i evropska nagrada u građenju prepoznatljivog fenomena evropskog kulturnog identiteta i fenomena evropskog filma. Problemska osnova na temelju koje je strukturisana analiza i sistematizovani naslovi nagrađenih filmskih ostvarenja u studiji slučaja, izvedena je iz teorijskih postavki koje se odnose na sledeće fenomene i pojmove: fazu ogledala Žaka Lakana (Jacques Lacan), heterotopije Mišela Fukoa (Michael Foucault), deteritorijalizacije / nomadizma Žila Deleza i Feliksa Gatarija ( Jules Deleuze / Félix Guattari), granice Jurija Lotmana (Yuri Lottman) i liminalnosti Arnolda van Genepa (Arnold van Gennep), kao postuliranje postmodernističkih tendencija u kojima se reflektuje pitanje (evropskog) kulturnog identiteta, primenjeno na polje filmske odnosno ekranske umetnosti. Svedoci smo da se u složenim procesima integracije i previranja nacionalnih i transnacionalnih tokova u Evropi, u periodu nakon pada Berlinskog zida (1989–2014), evropski kulturni identitet u/na filmu iznova konstruisao kroz narative drugosti, rezultirajući višestrukim akcentovanim i asimilovanim identitetima, što se pokazuje na primerima filmskih ostvarenja nagrađenih za najbolji evropski film EFAs. Činjenica je da značajne evrospke institucije u svojim dokumentima evropski identitet navode kao realitet, uprkos činjenici da sama konstrukcija evropskog identiteta ukazuje na (nezavršen) permanentan proces. Temeljne pretpostavke ovog istraživana su stoga: 1. nije reč o (id)entitetu kao o datosti; 2. identitet se gradi u društvenoj interakciji; 3. drugosti su sastavni deo (kulturnog) identiteta; 4. razlikama se obogaćuju i druge kulture; 5. evropski kulturni identitet je proces tj. gradilište u permanentnom nastajanju. Ishod analitičko-istraživačkog procesa je potvrđivanje da evropski kulturni identitet jeste skup različitosti tj. drugosti koje tvore jedan entitet, evropski kulturni identitet, koji međutim nije moguće fiksirati i precizno definisati, te on nadalje ostaje fenomen otvoren za različite interpretacije.

The work is based on the idea of European cultural identity, a concept that, in recent decades, in particular, has established itself as an important mainstay of the European political community, common European values but also significant otherness which, despite the heterogeneity and asymmetry of present cultures, together form a unique cultural and historical space of Europe. The various integrative processes that are increasingly intensifying nowadays contribute to the rapid change of constellations of societies and re-configuration of the geopolitical, socioeconomic and cultural environment of Europe, seeking a new perception and definition of both national and European cultural identity that ensues from these various developments. The medium of film, therefore, represents an ideal perspective of perceiving the creation of a European transnational cultural identity. The issue of (non)existence of European identity is considered through a corpus of theories of Film and Media Studies and others, and on the examples of twenty-seven (27) films, laureates of the annual award for the best European film (EFAs) of the European Film Academy (EFA) in the period 1989−2014, whose authors are, among others, Pedro Almodovar, Michael Haneke, Paolo Sorrentino, Lars von Trier and others. In this dissertation, European cultural identity is viewed through film and cinematic inscriptions, through the categories of identity otherness, accented and assimilated identities, as well as through the elements of (co)production otherness. In the research we started from the assumption that the films awarded for the best European film by the EFAs award carry elements of narratives of internal otherness, of a deeply divided Europe, which participate in the construction of European cultural supra-identity in/on film and that European cultural identity in the film achievements of EFAs laureates is built through the dialogue of Europe, i.e. the European Union with national cinemas. That was the starting point for the research of the phenomenon of the European cultural identity of otherness. The aim of the research was to identify and explain the elements of identity construction in the context of socio-historical and political processes, as well as to emphasize the role of otherness in the formation of European cultural identity. Research questions are related to the interdependence relations formed by the concepts of Europe, identity, otherness, European film and the European award in building a recognizable phenomenon of European cultural identity and the phenomenon of European film. The problem basis on which the analysis and systematized titles of the awarded film achievements in the case study are structured is derived from theoretical assumptions related to the following phenomena and concepts: Jacques Lacan's mirror phase, Michael Foucault's heterotopias, deterritorialization and the nomadism of Jules Deleuze and Félix Guattari, the boundaries of Yuri Lottman and the liminality of Arnold van Gennep, as a postulation of postmodernist tendencies that reflect the question of (European) cultural identity, applied to the field of film or screen arts. We are witnesses that in the complex processes of integration and turmoil of national and transnational trends in Europe, in the period after the fall of the Berlin Wall (1989–2014), European cultural identity in/on film was reconstructed through narratives of otherness, resulting in multiple accented and assimilated identities, as shown by examples of film achievements awarded with EFAs for the best European film. The fact is that important European institutions recognize European identity as a reality in their documents, despite the fact that the very construction of European identity indicates a(n) (unfinished) permanent process. The basic assumptions of this research are therefore: 1. it is not about (id)entity as a given; 2. identity is built in social interaction; 3. otherness is an integral part of (cultural) identity; 4. differences also enrich other cultures; 5. European cultural identity is a process, i.e. a permanent construction site. The outcome of the analytical-research process is the confirmation that the European cultural identity is a set of differences/othernesses that form one entity, the European cultural identity, which, however, cannot be fixed and precisely defined, and it still remains a phenomenon open to different interpretations.