Preoblikovanje kulturnog sećanja i nasleđa u digitalno doba: kulturne politike za „LAM“ institucije iz perspektive EU

Abstract

In the digital age, cultural heritage institutions such as libraries, archives, and museums (LAMs) are facing new challenges and opportunities. This thesis examines the impact of digital technologies on the cultural heritage sector, with a particular focus on how LAM institutions can leverage data to create new knowledge and value. It delves into the complex relationships between technological advancements, cultural heritage resources, LAM institutional practices, and the regulatory framework for digital cultural politics established by the European Union (EU) as well as national governments. This research highlights the impact of digital technologies, which not only reshape how cultural memory is curated and accessed but also redefine the roles of cultural heritage institutions within society. Namely, the digitisation of cultural heritage is enabling LAM institutions to potentially engage broader audiences, enhance accessibility, and foster participatory practices where users become co-creators of knowledge. Consequently, the LAM institutions themselves are being reshaped. The theoretical part emphasises the role of digital media in shaping collective memory and cultural narratives, thus providing a critical lens through which to examine the impact of digitalisation on LAM institutions. The concepts of “mediatisation” and “media archaeology” provide a strong theoretical ground for the understanding of digital culture in general. These notions refer to how digital media shapes our recollections and experiences. They also suggest that memories are not merely personal or isolated but are influenced by the media through which they are accessed and represented. In addition, the hyperconnectivity blurs the lines between individual and collective memory, public and private spheres, and physical and digital spaces. The main research question of this thesis is: How do LAM institutions reshape memory and create new value around their digital collections, and to what extent does regulation matter in shaping the use of digital cultural heritage? Through a combination of desk research and qualitative methodologies, including semi-structured interviews with cultural heritage professionals and policy advisors, this research uncovers the dynamics of digital cultural politics and its practical implications for LAM institutions. By unlayering the LAMs’ digital transformation and analysing innovative practices rooted in knowledge creation and dissemination, this thesis presents a multifaceted understanding of the role of digital cultural heritage in society. It highlights the significance of policies that promote the free (re)use of digital cultural heritage resources and the challenges posed by intellectual property rights, which often hinder access to digital cultural heritage and its potential for value creation. The findings indicate that, while digitisation efforts have significantly enhanced the visibility and accessibility of cultural heritage, there are still substantial barriers that heritage institutions must overcome. These include the complexities of copyright law, the need for comprehensive data policies, and the imperative to foster collaborations both within the cultural heritage sector and beyond (art historians, digital humanists, science and technology experts, etc.). Research also emphasises the importance of adopting a user-centred approach to digital engagement, ensuring that the goal of digitisation efforts meets the requirements of the audience as well as that the narratives constructed around cultural heritage are inclusive and reflective of diverse perspectives. Moreover, the thesis argues for the necessity of establishing a long-term digital strategy for LAMs that aligns with clear objectives and audience needs, fostering an environment conducive to innovation and sustainability in the cultural heritage sector. It also emphasises the need for a comprehensive understanding of how digital technologies are reshaping our memory and cultural heritage, thereby enabling the creation of new narratives that would not be possible without the use of digital technology. Finally, this thesis looks at the digital transformation with a critical lens and examines the evolving role of LAM institutions within the broader discourse on cultural memory and heritage. It asserts that by embracing digital technologies and fostering a culture of open access, LAM institutions can not only preserve cultural heritage but also enhance its relevance and accessibility for future generations.

U digitalnom dobu, institucije kulturnog nasleđa kao što su biblioteke, arhive i muzeji (Libraries - Archives - Museums – „LAM“ institucije) suočavaju se sa novim izazovima i prilikama. Ova teza ispituje uticaj digitalnih tehnologija na sektor kulturnog nasleđa, sa posebnim naglaskom na to kako „LAM“ institucije mogu da iskoriste podatke za stvaranje novih znanja i vrednosti. Teza se bavi složenim odnosima između tehnoloških dostignuća, resursa kulturnog nasleđa, praksi „LAM“ institucija, kao i regulatornog okvira za digitalnu kulturnu politiku koji su uspostavile Evropska unija (EU) i nacionalne vlade. U istraživanju se ističe uticaj digitalnih tehnologija, koje ne samo što preoblikuju način na koji se uređuje i pristupa kulturnom sećanju, već takođe iznova definišu uloge institucija kulturnog nasleđa u društvu. Naime, digitalizacija kulturnog nasleđa omogućava „LAM“ institucijama da potencijalno angažuju širu publiku, poboljšaju pristupačnost i podstaknu participativne prakse gde korisnici postaju koautori znanja. Shodno tome, i same „LAM“ institucije se preoblikuju. U teorijskom delu naglašava se uloga digitalnih medija u oblikovanju kolektivnog sećanja i kulturnih narativa, čime se obezbeđuje kritička prizma kroz koju se može ispitati uticaj digitalizacije na „LAM“ institucije. Koncepti „medijatizacije“ i „medijske arheologije“ pružaju kvalitetnu teorijsku osnovu za razumevanje digitalne kulture uopšte. Ovi pojmovi se odnose na to kako digitalni mediji oblikuju naša pamćenja i iskustva. Oni takođe nagoveštavaju da sećanja nisu samo lična ili izolovana, već da su pod uticajem medija preko kojih im se pristupa i koji ih predstavljaju. Osim toga, hiperpovezanost briše granice između individualnog i kolektivnog pamćenja, javnih i privatnih sfera, te fizičkih i digitalnih prostora. Glavno istraživačko pitanje ove teze je sledeće: Kako „LAM“ institucije preoblikuju sećanje i stvaraju novu vrednost oko svojih digitalnih zbirki, i u kojoj meri je regulacija bitna za oblikovanje korišćenja digitalnog kulturnog nasleđa? Kroz kombinaciju desk istraživanja i kvalitativnih metodologija, uključujući polustruktrisane intervjue sa profesionalcima u oblasti kulturnog nasleđa i savetnicima za politiku, ovo istraživanje otkriva dinamiku digitalne kulturne politike i njene praktične implikacije za „LAM“ institucije. Razlaganjem digitalne transformacije „LAM“ institucija i analizom inovativnih praksi ukorenjenih u stvaranju i širenju znanja, ova teza predstavlja višeslojno razumevanje uloge digitalnog kulturnog nasleđa u društvu. U njoj se naglašava značaj politika koje promovišu slobodno (ponovno) korišćenje resursa digitalnog kulturnog nasleđa i govori se o izazovima koje nameću prava intelektualne svojine, a koja često ometaju pristup digitalnom kulturnom nasleđu i ograničavaju njegov potencijal za stvaranje vrednosti. Nalazi pokazuju da, iako su napori u digitalizaciji značajno poboljšali vidljivost i dostupnost kulturnog nasleđa, još uvek postoje značajne prepreke koje institucije koje se bave nasleđem moraju da prevaziđu. Tu spadaju složenost zakona o autorskim pravima, potreba za sveobuhvatnim politikama o podacima, kao i imperativ da se podstakne saradnja kako u sektoru kulturnog nasleđa, tako i šire (istoričari umetnosti, digitalni humanisti, stručnjaci za nauku i tehnologiju, itd.). U istraživanju se takođe naglašava važnost usvajanja pristupa usmerenog na korisnike u digitalnom angažovanju, što osigurava da cilj rada na digitalizaciji ispunjava zahteve publike, kao i da narativi izgrađeni oko kulturnog nasleđa budu inkluzivni i da odražavaju različite perspektive. Takođe, u tezi se tvrdi da je neophodno uspostaviti dugoročnu digitalnu strategiju za „LAM“ institucije koja je usklađena sa jasnim ciljevima i potrebama publike, podstičući sredinu pogodnu za inovacije i održivost u sektoru kulturnog nasleđa. U tezi se takođe naglašava potreba za sveobuhvatnim razumevanjem načina na koji digitalne tehnologije preoblikuju naše sećanje i kulturno nasleđe, čime se omogućava stvaranje novih narativa koji ne bi bili mogući bez upotrebe digitalne tehnologije. Na kraju, teza sagledava digitalnu transformaciju sa kritičkog stanovišta i ispituje ulogu „LAM“ institucija u širem diskursu o kulturnom sećanju i nasleđu. U tezi se tvrdi da prihvatanjem digitalnih tehnologija i podsticanjem kulture otvorenog pristupa „LAM“ institucije mogu ne samo da očuvaju kulturno nasleđe, već i da ojačaju njegovu relevantnost i pristupačnost za buduće generacije.